Muziek

Richard Wagner

De invloed van Richard Wagner op de kunst, cultuur en politiek van onze eeuw is zó groot, dat hij een peetvader van de twin­tigste eeuw mag worden genoemd. Deze man, al tijdens zijn leven bewonderd en verguisd, is ook nu nog een van de meest omstreden kunstenaars.

Wagner had zich één levensopgave gesteld: verlossen. De maatschappij moest worden verlost van industrialisering en geldzucht, en ook de kunst moest verlost worden van beide hebbelijkheden en van de dreiging dat ze zou verworden tot amusement voor verveelde mensen. Het theater moest worden bevrijd van de noodzaak om te functioneren als een commercieel bedrijf. De mensen zelf moesten enerzijds verlost wor­den van hun begeerte naar macht en geld en anderzijds zou hun een nieuwe kunst en nieuwe religie moeten worden geschonken.

Wagner zelf was er diep van overtuigd dat hij dit geschenk zou moeten scheppen: muziekdrama’s – als de ultieme kunst – met een verlossende macht. En ontegenzeggelijk hebben zijn opera’s een betoverende kracht en creëerde hij met zijn muziek een nieuwe taal die ons mee wil voeren naar ongekende inzichten en diepten van het menselijk bestaan. Der Ring des Nibelungen is een geniale­ expressie van zijn ideeën over kunst, mens en wereld. In vijftien uur opera ervaart het publiek zijn onuitputtelijke mythe over liefde en macht, de corruptie van de wereld en de redding door liefde en schoonheid.

Een briljant componist zijn, was Wagner echter niet genoeg. De priester-kunstenaar verkondigde ook als religie een wonderlijk – en niet ongevaarlijk – mengsel van christendom, antisemitis­me en Deutschtum. In Bayreuth had hij een theater laten bouwen waar uitsluitend zijn – tot religie verheven – kunst zou worden uitgevoerd.

Bij de opening van zijn Festspielhaus in augustus 1876, werd voor het eerst de volledige Ring gespeeld. Wagner was god, het Festspielhaus zijn tempel, zijn opera’s waren de liturgie en zijn leer werd verkondigd in zijn boeken als ook in de Bayreuther Blätter.

Onze maatschappij verschilt niet wezenlijk van die in Wagners tijd. Zijn kritiek op de kunst als amusement, het theater als commercieel bedrijf en de samenleving als beneveld door geldzucht is nog steeds actueel. En ook het mensenlot is niet wezenlijk veranderd — het verlangen naar verlossing bestaat nog steeds.

Maar wat moeten wij met Wagners pretentie dat Der Ring des Nibelungen ons kan helpen? En wat is de waarde van zijn ideeën over kunst, religie en maatschappij? Kan kunst verlossen? Waarom zou elk weldenkend mens – ook al houdt hij niet van opera, laat staan van die van Wagner – zich toch moeten verdiepen in diens gedachtengoed en artistieke nalatenschap? Het antwoord is dat de Wagneriaanse erfenis het hart vormt van een fundamentele twintigste-eeuwse problematiek: waar moet de mens de zin van zijn bestaan zoeken?

Sinds de Verlichting, dat wil zeggen sinds het wegvallen van de vanzelfsprekende rol die de godsdiensten in de maatschappij vervulden (moraal, verlossingsperspectief) is deze vraag, zoals een ieder weet, een open vraag. Wellicht heeft Nietzsche het meest eerlijk antwoord gegeven door te concluderen dat als God niet bestaat, er ook geen zin of verlossing is. Maar ook Nietzsche was realistisch genoeg om te voorzien dat mensen met dit nihilistische perspectief niet konden leven en op zoek zouden gaan naar ‘surrogaten van God’: sciëntisme, rationalisme, hedonisme, nationalisme, holisme, socialisme, marxisme, antisemitisme, nazisme, liberalisme, kapitalisme etc.: aan alternatieven geen gebrek.

Onze tijd, wijzer geworden door de vaak vernietigende consequenties van bovengenoemde ideologieën, heeft weer meer vertrouwen in de oudste weg naar het ware en goede via de schoonheid en de kunst. De paradox van Wagner is dat hij in de moderne tijd enerzijds een van de belangrijkste voorvechters was van de kunst als wegwijzer in het menselijk bestaan en anderzijds is hij de man die de kunst het meest in diskrediet heeft gebracht. De schoonheid van zijn werk, de weg waar het ons heen wil leiden, is op zijn minst verdacht. Zo lijkt Wagner Plato’s mening te bevestigen: de kunstenaar is niet te vertrouwen, de schoonheid van een werk kan ons leiden naar het goede, maar kan ons evenzeer verleiden tot het kwaad.

Wagner is een geniaal kunstenaar en zijn kunst is bij uitstek dubbelzinnig. Misschien is hij schuldig, misschien ook niet. Belangrijker is het inzicht dat wij dankzij hem inzicht kunnen krijgen in het wezen van de kunst, de mens en onze maatschappij.

Aanbevolen

Spotify playlist van Richard Wagner