Rob Riemen

Ik heb mij nooit in een vak bekwaamd, dus vakkennis heb ik niet. Mijn studiejaren waren een soort van Toverberg-tijd. Net als de hoofdpersoon in de gelijknamige roman van Thomas Mann permitteerde ik me de luxe om in plaats van een vak te leren, me te verdiepen in de grote vragen van het leven, daarover lange gesprekken te voeren en veel, heel veel boeken te lezen. Mijn leven lag nog voor me en ik had geen idee wat het me zou kunnen brengen, maar intuïtief wist ik dat Nietzsche gelijk had met zijn waarschuwing: ‘Niemand kan de brug voor je bouwen waarover juist jij de rivier van het leven moet overschrijden, niemand behalve jij alleen. Weliswaar zijn er talloze paden en bruggen en halfgoden die je naar de andere oever willen dragen, maar alleen voor de prijs van je eigen ik: je zou jezelf verpanden en verliezen. Er is in de wereld één weg die niemand kan gaan behalve jij: waarheen hij leidt? Vraag niet, ga hem.’

In 2013 heb ik voor mijn boek De universiteit van het leven negentien levensverhalen opgetekend van beroemde vrienden en van mijn vader; allen waren zij in de herfst of al in de winter van hun bestaan. Toen ik naar hun verhalen luisterde, besefte ik dat zij, ook al kenden zij de wijze waarschuwende woorden van Nietzsche niet, toch hun eigen passie hebben durven volgen. Dat was volgens mij ook de verklaring waarom zij geen bange mensen maar persoonlijkheden zijn die werkelijk een betekenisvol leven leiden. Aan het einde van elk gesprek stelde ik deze vraag: ‘Wat heeft het leven je geleerd?’ Uiteraard zijn de antwoorden verschillend, maar in elk antwoord schuilt een universele waarheid die des te overtuigender is omdat je weet in welke levenservaringen hun levensles geworteld is.

Media vitae, in het midden van mijn eigen leven, beschik ik nog steeds niet over enige vakkennis, maar wat ik wel weet is dit. Ruim dertig jaren geleden leerde ik dankzij Thomas Mann de wereld van het Europees humanisme kennen als een morele en intellectuele macht die het gevecht aankon tegen al die duistere krachten die de menselijke vrijheid en waardigheid willen vernietigen. Niet veel later leerde ik Johan Polak kennen, de joodse uitgever in Amsterdam die met zijn uitgeverij en onvolprezen boekhandel wilde bijdragen aan het voortbestaan van het Europees humanisme als beschavingsideaal. Hij was het die mij zei: ‘Dit is wat jij ook moet doen!’ Zo realiseerde ik me wat ik met mijn leven moest doen en met de paar vaardigheden die ik mij eigen had gemaakt: denken, schrijven, spreken, reizen, de kunst van het gesprek.
Mijn leerjaren waren voorbij en ik begon in 1991 met de uitgave van mijn tijdschrift Nexus, in 1994 gevolgd door de oprichting van het Nexus Instituut. Vanaf dat moment begon ook voor mij ‘de universiteit van het leven’ met alle geluk, verwachting, maar ook teleurstelling, tegenslag en tragiek die zij te bieden heeft, en met de voorname levensles dat alle boekenwijsheid pas echt gekend is indien zij, altijd met vallen en opstaan, door het leven zelf getoetst wordt en je eigen ervaring is geworden. Zo heb ik leren begrijpen wat Socrates bedoelde met: ‘Het leven is een zoektocht naar zelfkennis en wie je moet zijn.’ En Cicero als hij schrijft: ‘Cultura animi, dankzij cultuur kun je waarden en betekenis leren kennen.’ Of al die kunstenaarsbiografieën die mij leerden: ‘Volg je passie, want alleen zo kun je je idealen verwezenlijken.’ Montaigne bleek gelijk te hebben: ‘Levenservaring is superieur aan kennis, want alleen levenservaring kan levenswijsheid schenken.’ Zo ook Spinoza: ‘De kunst van het leven is niet gelegen in moeilijkheden uit de weg te gaan, maar in ze te overwinnen door vol te houden en nooit op te geven.’ Nietzsche bleek groot gelijk te hebben: ‘Pas je niet aan, leef je eigen leven en negeer alle jaloezie, afgunst en kleinheid die dat oproept.’ En wat Thomas Mann mij onderwees in zijn meesterlijke vertelling Joseph und seine Brüder (1943) is maar al te waar gebleken: de enige echte zekerheid in je leven is de zekerheid die gevoed wordt door liefde en eindeloos vertrouwen; het is de zelfverzekerdheid waardoor je de moed kunt opbrengen om niet je verstand maar je hart te volgen, om voorbij al je angst en onzekerheid in de wereld die éne weg te gaan, die niemand kan gaan behalve jij!

Mark Geels en Tim van Opijnen (red.), Nederland in ideeën, 2015.
ISBN: 978 94 9184 5352
www.nederlandinideeen.nl