Leermeesters

Nadjezda Mandelstam

Nadjezda Mandelstam behoort tot de bijzonderste persoonlijkheden van onze eeuw, omdat zij beschikte over het vermogen tot onderscheiding en het herstel van de betekenis van woorden tot haar levensopdracht heeft gemaakt. Haar twee delen Memoires mogen we beschouwen als een van de scherpzinnigste kritieken op de twintigste eeuw.

 

Vrijheid, zo had zij van haar vriendin de dichteres Anna Achmatova geleerd, wordt al te vaak verward met eigenzinnigheid, met: doen en laten wat een mens zelf goed dunkt. Maar eigenzinnigheid is geen vrijheid. Vrijheid is veeleer het omgekeerde en wordt verkregen door wie in staat is zich los te maken, zich te bevrijden van zijn duistere opwellingen. Vrijheid, zo vervolgt ze, is gegrondvest op een morele wet, eigenwaan daarentegen is het resultaat van het overspel der hartstochten.

 

Zij leerde ook dat doel en zin in het leven niet hetzelfde zijn. We stellen ons een doel – of we laten ons een doel stellen – maar met dat doel wordt de zin van het leven zelden gevonden.

 

Even wijs is het onderscheid dat ze maakt ten aanzien van het begrip conservatisme. Cultuur kan niet zonder conservatisme – naast het nieuwe dat evenzeer noodzakelijk is –, omdat cultuur bestaat bij de gratie van de waarden die zijn bewaart en oplevert. Politiek daarentegen mag niet conservatief zijn in die zin dat de samenleving nooit mag berusten in een werkelijkheid die al te vaak tekort schiet ten opzichte van de culturele waarden die zij dient te realiseren.

 

Het verleden, in de vorm van tradities of mythen, is een grote maar nimmer ongevaarlijke macht. Veel van onze wijsheid is een geschenk van het verleden en het is dom om dat te negeren. Maar een traditie of mythe kan alleen van waarde zijn indien er een voortdurende kritische dialoog is met de eisen en inzichten van onze tijd. Of zoals Nadjezda Mandelstam het verwoordde: het verleden moet bewaard en gekend zijn, maar als ons handelen moet op de toekomst gericht zijn.

Aanbevolen

Nadjezda Mandelstam, Memoires, 1971,

Nadjezda Mandelstam, Tweede boek, 1973.