Elena Hevia

Barcelona, 19 octubre 2015

PDF

Democràcia: malson de la cultura?

Dinou alts intellectuals exposen experiències, recomanacions i pors a La universitat de la vida

Por Carles Geli
25 nov 2015

La democràcia és el menor dels mals per a la política, però per a l’art és un malson”. La contundent afirmació és del músic Jordi Savall en el context d’una entrevista on la pregunta mare era “què li ha ensenyat la vida a vostè?”. L’hi formula Rob Riemen, director de l’Institut Nexus, un tan discret com potent think tank ubicat a Holanda, destinat a preservar l’herència cultural, artística, ideològica i filosòfica d’Europa. És per això que, en aquests moments de deriva total, hi acudeixen molts líders mundials com qui busca la llum del far. Riemen (Paisos Baixos, 1962) va formular la mateixa pregunta a 19 dels més grans i veterans intel•lectuals del moment, des del mític exdirector del Metropolitan de Nova York, Philippe de Montebello, al del la Biblioteca d’Alexandria, Ismail Serageldin, passant pel neurocientífic Antonio Damasio, els editors Peter Mayer o l’ara ja desaparegut André Schiffrin, el filòsof Avishai Margalit o la catedràtica Benedetta Craveri, néta del també filòsof Benedetto Croce.

La majoria, sàviament deixats parlar per Riemen com si d’un monòleg es tractés, coincideixen amb la percepció de Savall sobre l’estat de la cultura avui: és sorprenent que tots trobin a faltar unaautoritas, un lideratge que posi ordre i doni valor no només en l’àmbit artístic sinó també en el sociopolític, que creguin en la necessitat urgent de tornar a l’excel•lència, la qualitat i el rigor de la feina ben feta, al llegat que hauria de venir de la família… La pregunta, que hauria pogut derivar en banalitats, aporta una de les reflexions més serioses, polièdriques i valentes sobre el paper de la cultura en el marejant inici de segle XXI. Recollides en llibre a La universitat de la vida(Arcàdia), són tot un necessari desafiament intel•lectual.

La democràcia, enemiga de la cultura?
És Savall qui formula el concepte més cruament, a partir de “la necessitat d’inventar noves maneres per donar veu als artistes autèntics, importants, creatius”, quan hi ha milers de compositors, majoritàriament mediocres o, directament, dolents. “Però el problema és que avui l’art també ha de ser democràtic”, diu. El segueixen, no obstant la contundència, gairebé tots els entrevistats. De Montebello, descendent del general predilecte de Napoleó, carismàtic director del Metropolitan entre 1977 i 2008 que va regir “amb un sol criteri: qualitat, excel•lència” (potser perquè “provenia d’una família en què mai no acabaves de fer-ho bé”, on “a l’excel•lència, el millor del millor, sempre s’hi havia d’aspirar, mentre que ara vivim en una societat que diu: ‘Ha fet el que ha pogut’”), ho tenia clar mentre revolucionava el museu de Nova York per posar-lo com a referent mundial: “No és possible aplicar l’ideal democràtic a qualsevol àmbit… No es pot emetre una opinió sobre l’art de manera democràtica”. I ho exemplifica amb dos pintors coetanis del XVII: “De manera democràtica puc posar un Adam Pijnacker aquí i allà un Claude Lorrain, i llavors tu opinaràs el que vulguis. Però en un moment determinat algú ha d’emetre un judici i dir: ‘Es pot comprar un Pijnacker per 10.000 dòlars, però s’han de posar 10 milions de dòlars sobre la taula per comprar un Lorrain”. I, fins i tot, ho porta més enllà, a la necessitat d’uns rectors: “Les persones individuals fan coses; les col•lectivitats no les fan. Una col•lectivitat no sap reflexionar, no crec en la intel•ligència o creativitat col•lectives. Crec en el lideratge; després de cada període horrible, la Humanitat s’ha tornat a aixecar gràcies a alguns individus amb talent”.

Li dona la raó Damasio, que avui troba una preocupant manca de lideratge en molts terrenys de gran valor intel•lectual per a les persones. Un lideratge social difícil ara, perquè “la classe governant ha arribat a pensar que tot el que sigui científic i estigui compost de càlculs complicats ens serveix millor que les idees de la literatura i la filosofia (…), i mentrestant això ens ha fet creure que tots els problemes, en el fons, no són més que problemes econòmics”.
Craveri, en aquesta línia, parla del descens del nivell cultural al seu país, Itàlia, a partir d’unes reformes educatives de principis dels setanta que van massificar la universitat: “En nom de la democràcia es va trair precisament el principi democràtic, que hauria d’haver garantit una mobilitat social que permetés als millors alumnes de totes les classes de la societat de distingir-se. Avui tenim un ensenyament de masses completament insuficient”.
Cultura i democràcia són incompatibles, doncs? Riemen, responent a Quadern, creu: “Sí i no; sí perquè no pot haver-hi un procés democràtic en la cultura en tant que només hi ha una cosa que compta per a ella: la qualitat i no la quantitat; però no són antagònics, perquè una veritable democràcia ha de ser aquell tipus d’estat que dóna una expressió política als alts valors espirituals que la cultura representa i que troben la millor expressió en poetes i pensadors. I aconseguir així que la gent pugui viure en la veritat, crear bellesa i fer justícia. La cultura no és només estètica, sinó també recerca de veritat i justícia”. Però algú ha de posar-hi ordre, no? “Que avui no hi hagi un cànon o una autoritas és una conseqüència terrible d’haver perdut una jerarquia de valors, que és el mateix que dir un sentit de la qualitat: què és bo i què no ho és. Què està bé però què és el millor… Tots els entrevistats s’han adonat que, allà on som ara mateix, ja no som capaços de reconèixer i acceptar la qualitat; la ideologia dominant només creu en la quantitat, la idea que millor vol dir més, que el nombre més elevat és el millor. Hem arribat a creure que més és el millor perquè ja no sabem què és el concepte millor…”.

Autodidactisme i cultura de l’esforç
“Allà tens un diccionari, allí tens l’enciclopèdia, aprèn a esbrinar les coses tu mateix, aprèn com aprendre”, recorda Serageldin que li van dir els seus pares. Era un nen precoç: als 15 anys ja anava a la universitat i venia de casa bona: mare culta i pare ric. Però, en qualsevol cas, la filosofia era aquella: espavila’t per aprendre.
La meitat dels entrevistats al llibre han arribat amb esforç, però tots sols, al cim de la cultura. En un dels passatges més corprenedors del llibre, Savall admet, després de dir que “a casa vivíem en la pobresa, érem gent molt humil”, que canviava de vorera avergonyit quan veia el seu pare, que feinejava al camp i era matalasser; el futur músic no va acabar la secundària: treballava en una fàbrica tèxtil, però va caure malalt de tifus i va començar a llegir com un posseït; això i el fet de sentir per atzar un modest assaig d’un Rèquiem de Mozart van fer la resta… Mayer, que seria el primer de llegir (i promoure l’edició) dels Versos satànics de Salman Rushdie, feia de taxista a Nova York mentre estudiava. “El que un pot fer per compte propi sempre que sent la passió per allò és increïble”, constata Riemen.

A vegades també hi ajuda el llegat dels antecessors. La besàvia de De Montebello va ser la model de Proust per a la figura de la duquessa de Guermantes d’A la recerca… Els seus oncles van finançar el film L’age d’or de Buñuel i eren amics de Dalí, Cocteau i Man Rai; Paul Valéry va ser testimoni del casament dels seus pares… Al saló cultural de la mare de Craveri hi sovintejaven des de Klaus Mann a un joveníssim Joseph Brodsky, passant per María Zambrano i Jorge Luis Borges. Però tant en una casa com en l’altra imperava allò del rigor. “L’educació que el meu germà i jo vam rebre va ser autoritària i completament a l’estil de l’Ancien Régime (…) Coses importants com l’esforç intel•lectual, el rigor moral, el civisme… es van donar per suposades”.
Riemen és conscient que trobar caldos de cultiu familiars que facilitin d’aquesta manera l’accés a la cultura “és difícil, però el més interessant és que gent com Savall o Mayer han estat grans mestres i són una inspiració per a gent jove”. Si és que algú s’hi vol emmirallar, és clar.
La deshumanització de la cultura i la societat
Savall, que com Dostoievski encara és dels que creu que la bellesa pot salvar el món, té clar que “hem perdut unes quantes coses elementals, com el fet de poder aprendre de l’experiència vital adquirida a través de les relacions humanes”. Al seu parer, “avui els joves ja només els ensinistren perquè siguin eficients i productius, i perquè facin alguna cosa útil… És un disbarat: per sortir-te’n a la vida has de fer allò que t’apassioni”.

“L’art de la conversa ja no existeix, en perdre’s l’educació, l’interès pels altres…”
– Benedetta Craveri

Aquella mirada del món ha deixat la cultura molt tocada. “Aquell art de la conversa ja no existeix… L’auge de la societat de consum no només ha conduït a la desaparició de les elits, sinó que fins i tot s’han perdut les normes bàsiques de la bona educació, les condicions imprescindibles de la conversa: l’educació, la cortesia, l’interès pels altres i, per consegüent, la capacitat d’escoltar-los”, constata amb tristesa Craveri. I, sense citar-ho, dóna l’explicació de l’eclosió de la mena de programes audiovisuals que de manera exhibicionista triomfen des de fa uns anys: “També s’han perdut les inhibicions que eviten que l’ego s’exhibeixi d’una manera massa indecent… Ja no es té curiositat per l’altra persona…”.

La possibilitat de comunicació instantània d’avui (Whatsapp, Facebook, Twitter…) que pretén ser, però no és, cara a cara, està trencant, segons Damasio a marges forçades, les relacions humanes “i la base de la relació interpersonal: la simpatia que es mostra a través de la cara o del cos troba un eco i entra al cervell de l’altre i fa que l’altra persona es comporti d’una manera determinada. Aquesta reacció física ja no existeix en el món digital. La comunicació digital està desconnectada de la realitat. D’aquesta manera es perd un aspecte important de la nostra humanitat”.

Enfront d’aquesta deshumanització, Serageldin té ben present el que li va dir un dia, tot seriot, el seu pare: “Que no havia d’oblidar mai que sempre hauria d’estar disposat a ajudar els altres, sense esperar cap recompensa, encara que només em tornessin ingratitud o traïció. S’ha de fer el bé, perquè això és el correcte, per més que la persona a qui ajudes no mereixi la teva ajuda”. El factor humà. Potser per això estan avui tan de baixa les humanitats als estudis universitaris.

La traïció de la universitat
De Montebello es declara totalment estupefacte pel fet que al món acadèmic ja fa temps que la qualitat ha deixat de ser el criteri més important. L’Acadèmia és una altra de les potes coixes de la cultura, que no ajuda a desfer, per exemple, els malentesos de l’art contemporani, un art que “s’ha separat més que mai de la vida real, creat més que mai per a un sistema de normes i valors basats en el mercat, i que al mateix temps n’és el producte… Estic convençut que a la gran majoria de la gent no els agrada l’art contemporani: no l’entenen i se’n senten exclosos precisament perquè no l’entenen”.

“Ara mateix ja no som capaços de reconèixer i acceptar la qualitat”
– Rob Riemen

“En nom de la noble utopia d’una carrera universitària accessible per a tothom, es van simplificar els programes educatius i es va bandejar el principi de la selecció, amb una baixada general del nivell d’educació com a resultat”, exposa Craveri des d’Itàlia. El més contundent, però, és el mateix Riemen, en paraules per a aquest suplement: “Ja no existeixen les universitats: totes les que se’n diuen avui no tenen res a veure amb la idea original del que significa una universitat: donar-li a la gent uns coneixements que els ajudin a trobar un sentit a les seves vides i a entendre el món on viuen… Però d’això ja se’n queixava Nietzsche quan, de jove professor, deia que les universitats només estaven interessades en ‘allò que és bo per a l’economia’ i ‘allò que és bo per a la burocràcia’”. Format a Harvard mateix, creu que “les elits sortides de Harvard, Princeton, Yale o Stanford no resoldran la crisi financera: polítics, homes de negocis i mitjans de comunicació tenen interès a mantenir la gent estúpida i la universitat n’és còmplice pels seus propis interessos econòmics”.

Creu el compilador que cal ser radical en les solucions: “Què es pot fer? La universitat només es regenerarà si els estudiants són prou intel•ligents per adonar-se que la universitat no té res més per oferir-los, si tenen sort, que algunes eines per treballar… El millor que podrien fer és deixar d’anar-hi i començar de zero i construir un nova acadèmia com la que plantejà Plató”.

“L’únic motor autèntic del progrés i de la continuïtat de la cultura és l’educació”, manté Serageldin, director d’una biblioteca on treballen més de 2.000 persones i que defensa una altra cosa que està perdent la universitat, la lectura: “Allà on desapareix la cultura del llegir, desapareix la imaginació, i allà on desapareix la imaginació, apareix la solitud. També pel fet d’estar exposats contínuament a estímuls, informació, notícies, pel fet d’estar sempre localitzables, ja no som capaços de reflexionar. Falten temps i concentració”. I recorda els versos de T. S. Eliot: “On és la vida que hem perdut vivint? (…) On és el saber que hem perdut per la informació?”.

Contra els bàrbars… o esperant-los
A banda d’un reguitzell infinit de possibles aforismes (“La vida no és res més que una gran sèrie de casualitats radicals; som éssers amb un final obert, sabem com n’és de casual perquè enterrem els morts i esperem la mort”, diu el filòsof Avishai Margalit; “La majoria de les nostres decisions no estan determinades per la raó o la lògica, sinó per les nostres emocions”, recorda el neurocientífic Antonio Damasio), La universitat de la vida, pel fet d’entrevistar savis, podria ser també una bola de vidre. Per això s’hi reflexiona amb una actualitat que fa esfereir sobre aspectes com el lideratge europeu i l’islamisme radical que està atemorint aquests dies Europa. “El profeta va dir que la tinta dels científics equivalia a la sang dels màrtirs. Els infidels capturats en les batalles podien aconseguir el seu alliberament si ensenyaven un musulmà a llegir… Gràcies a l’islam l’herència espiritual d’Europa no es va perdre…”, recorda, culte i generós, Ismail Serageldin, que conclou: “Els radicals no se’n sortiran, encara que no sé quin preu haurem de pagar”.
Potser el preu seria menor si la societat occidental europea tingués un lideratge global més potent. La imatge d’Europa i el seu llegat preocupen sovint els entrevistats i, especialment, Rob Riemen i el seu Nexus Instituut de Tilburg. “La Unió Europea no és Europa sinó res més que una Unió Econòmica, incapaç de ser l’expressió política de 2.000 anys d’humanisme europeu; per això veiem el retorn d’antics fantasmes, com el feixisme, al continent. Es cultiva nihilisme, no veritat”, diu Riemen.

Com és que Europa ja no genera líders com Olof Palme, François Mitterrand o, fins i tot, Felipe González, per no esmentar Winston Churchill? “Primer, pel tipus i la qualitat d’educació que es dóna avui; segon, perquè per fer carrera entre les elits del poder t’hi has d’adaptar i deixar, precisament, de tenir personalitat. Per això la majoria dels que són a dalt de tot són tots iguals, vesteixen igual, parlen igual… i són totalment reemplaçables”, diu el director de Nexus, recordant l’experiència idèntica dels seus editors entrevistats, Peter Mayer i André Schiffrin, que han patit aquesta mena de directius, gent que ha tractat els llibres i la cultura com les multinacionals dels sabons o dels parcs temàtics que han dirigit abans. ¿Potser caldria fer com a Ròmul el gran, l’obra de Friedrich Dürrenmatt, i deixar que els bàrbars acabin amb l’imperi podrit per regenerar-lo de zero? “Doncs és possible: el que és evident és que les elits no canviaran el món. Són elits perquè donen perfecta expressió del món tal com és; així que, per què l’haurien de canviar? Les elits són la crisi: no perquè siguin mala gent sinó perquè la seva mentalitat és la crisi”.

Streven. Cultureel Maatschappelijk Maandblad
Meike Oosterwijk

‘Vertel mij over het leven! Wat heeft het leven je geleerd?’

‘Het kwam zo uit dat we elkaar het beste konden treffen in het klooster van Polet, dat niet ver van Barcelona ligt. Die avond zal hij daar het eerste van een reeks concerten geven. Mijn Spaanse uitgevers, Montse Ingla en Toni Munné, die ook de ontmoeting met Savall hebben georganiseerd, brengen mij naar dat beroemde klooster van de Cisterciënzers uit het begin van de twaalfde eeuw’.

De musicus Jordi Savall (foto), meester op de viola da gamba, is een van de musici, schrijvers, filosofen, wetenschappers, uitgevers en een vakbondsman die Rob Riemen in zijn onlangs verschenen bundel De universiteit van het leven heef geïnterviewd. In een restaurant aan Madison Avenue, een huis aan de Hudsonrivier, een zomerhuis op Sardinië, of op een sjabbat in Jerusalem. Steeds stelde Rob Riemen dezelfde vraag: ‘Vertel mij over het leven! Wat heeft het leven je geleerd?’

De leidraad in het werk van Riemen – hoofdredacteur van het tijdschrift Nexus, auteur van Adel van de geest en De eeuwige terugkeer van het fascisme – is de kosmopolitische wereld van de menselijke geest; het humanistische, culturele en ethische kennisideaal. Een ideaal dat de geïnterviewden ieder op hun eigen wijze verpersoonlijken, zoals Savall die de muzikale schatten van de mediterrane beschavingen, Joods, Arabisch, Europees, ontsluit en doorgeeft. Een ideaal waarvan de fragiliteit, de kwetsbaarheid doorklinkt, in de met de levendigheid van het gesproken woord opgetekende gesprekken.

Verdwenen boekwinkels, waar de boekverkopers belezen en gepassioneerde mensen waren. Een handvol pianomakers, in Amerika nog overgebleven van de 295 in 1911 (David Dubal). Voetbalstadions die voor politici belangrijker zijn dan cultuur (Bernard Haitink). Volstrekt ontoereikend massaonderwijs (Benedetta Craveri). En opgroeiende jongeren van wie de hersenen gewend zijn aan een zeer snelle vorm van communicatie die niet face to face is, maar pretendeert face to face te zijn. ‘Dat is alarmerend, omdat veel mensen dan de traditionele basis van intermenselijke betrekkingen ontberen, die bestaat uit wat er gebeurt als je tegenover iemand staat’(Antonio Damasio).

Savall: ’Het onderwijs van tegenwoordig schenkt nog maar nauwelijks aandacht aan wat van wezenlijke waarde is.  […] Jonge mensen worden alleen nog maar gedrild om efficiënt, productief te zijn en iets nuttigs te doen’. Dat juist zoets ogenschijnlijks nutteloos als het bespelen van een piano echter vormend is voor het karakter beschrijft ook Dubal: ‘… als je piano kon spelen, ook een vorm van expressiviteit en zelfbeheersing ontwikkelde. Het pianospel gaf je toegang tot een hele muzikale cultuur en liet je tegelijkertijd deel uitmaken van een traditie.’

Al lezende bekruipt je soms het gevoel verdwaald te zijn in een waardeloze wereld, alsof solidariteit, verbondenheid en visie voorgoed verloren zijn. Maar dan is er een beschrijving van een tuin, omringd door arcaden met een fontein die staat voor het water dat altijd leven geeft; de kloostertuin waarin Riemen Savall te spreken krijgt. En Savall vertelt het verhaal over de keer dat hij verdwaald was toen hij een van zijn mooiste lessen kreeg die hij in zijn leven heeft geleerd.

NRC Handelsblad
Marjoleine Vos

Wat heeft het leven je geleerd? Die vraag stelde Rob Riemen, directeur van de cultuurfilosofische denktank Nexus Instituut aan oudere vrienden – musici, geleerden, schrijvers, wetenschappelijk onderzoekers en filosofen van naam – en aan zijn vader.

In zijn inleiding schrijft Riemen dat zijn moeder op het eind van haar leven tegen haar kleinkinderen zei dat zij gestudeerd had aan ‘de universiteit van het leven’. Dat is de titel van dit boek geworden. De universiteit van het leven laar iemand studeren en lezen, maar geeft hem of haar vooral van alles te leren dat in geen studiezaal opgedaan kan worden.

Naar dat soort ervaringen vraagt Riemen de geïnterviewden, die logischerwijs allemaal boven de zestig zijn en sommigen nog een flink stuk ouder. Het zijn musici als Jordi Savall, Bernard Haitink of David Dubal, uitgevers als Peter Mayer en Andreas Landshoff, de neurowetenschapper Antonio Damasio, historicus Simon Schama. Het merendeel is man en westers, opmerkelijk veel geïnterviewden zijn Joods, opmerkelijk veel wonen, meestal ten gevolge van de Tweede Wereldoorlog, niet meer in het land waar hun ouders en/of zijzelf vandaan komen.

Beschaafd
Dat heeft ze gevormd natuurlijk, en het geeft de lezer ook wel te denken over het eigen leven waarin de dingen over het algemeen veel gemakkelijker zijn verlopen. Het verleent ook een extra gewicht aan hun over het algemeen zo humanistische en beschaafde opvattingen. ‘Beschaafd’ klinkt geloof ik niet meer zo als een aanbeveling, maar dat is het natuurlijk wel. Mensen die zich fatsoenlijk gedragen, menige geïnterviewde wijst op het belang daarvan, die een gesprek kunnen voeren en naar iemand kunnen luisteren, maken de wereld een stuk leefbaarder. Het kwaad is er niet mee uitgeroeid, dat valt niet uit te roeien, maar de waarde van het leven komt wel meer tot zijn recht.

Het is opmerkelijk hoeveel overeenkomsten de geïnterviewden hebben in hun opvattingen. Dat zal ook wel komen door het soort mensen: mensen die iets te weten willen komen over wat het betekent mens te zijn, bijna allemaal met een hartstocht voor kunst, muziek, literatuur, filosofie.

Interessant is bijvoorbeeld de opvatting van verschillende van de geïnterviewden dat kunst niet democratisch moet zijn. Uiteraard moet iedereen naar een museum of een concert kunnen en daar liefst ook kunnen genieten van het gebodene. Daar schort het wel aan, onder meer door gebrek aan scholing en door het zichzelf isolerende karakter van de kunstelites. Maar de waarde van kunst moet niet bepaald worden op democratische basis. Philippe de Montebello, van 1977 tot 2008 directeur van The Metropolitan Museum of Art in New York, zegt het, gambist en dirigent Jordi Savall zegt het en dirigent Bernard Haitink zegt het onomwonden: ‘Muziek is een elitaire kunst’, en dat is niet negatief bedoeld.

Hogere sfeer
De Montebello realiseert zich heel goed dat als de grote musea zouden afbranden en alle kunst erin verloren zou gaan, ‘nog geen tiende van een procent van het hele aardoppervlak daar iets van zou merken’. Maar dat maakt de kunst nog niet waardeloos. Die geeft toegang tot een ‘hogere sfeer’ die voor mensen, anders dan voor dieren, nu juist wél is weggelegd. Geen wonder dat menig geïnterviewde het belang van aandacht, van enthousiasme, van inzet en doorzettingsvermogen aanprijst.

Sommige geïnterviewden zijn boeiender sprekers dan anderen: de pianist David Dubal is een verrukkelijke verteller, de Jordaanse prins El Hassan is juist nogal stijfjes, hoe bewonderenswaardig zijn leven en streven ook is. Hier en daar had er nog best wat meer geschaafd mogen worden aan de interviewteksten, aarzelingen en hernemingen leveren weinig extra’s op.

Maar voor wie zich wil laten inspireren tot nadenken biedt De universiteit van het leven ruim voldoende, zeer behartenswaardige stof.

Vrij Nederland
Carel Peeters

In dezelfde week dat Femke Halsema in De correspondent een column schrijft over mensen die tot de elite behoren, maar dat besmuikt ontkennen, publiceert het Nexus Instituut een boek met boeiende levensgeschiedenissen van mensen die zonder pretentie tot de culturele elite behoren.

Het valt niet te ontkennen: de negentien kosmopolieten die de directeur van het Nexus Instituut Rob Riemen heeft geïnterviewd voor zijn boek De universiteit van het leven behoren tot ‘de culturele elite’. Ondanks zichzelf, zou je bijna zeggen, want elitepretenties hebben ze niet: de neuroloog Antonio Damasio, de historicus Simon Schama, de uitgevers Peter Mayer, André Schiffrin en Andreas Landshoff, de museumdirecteur Philippe de Montebello (foto), dirigent Bernard Haitink, de schrijvers Louis Begley, Benedetta Craveri en Frido Mann, de Israëlische filosoof Avishai Margalit. Ze zijn allemaal al lange tijd uitzonderlijk in hun vak. En ze hebben de nodige levenservaring.

Riemen heeft ze geïnterviewd, maar hij heeft de gesprekken uitgewerkt in de vorm van monologen, zonder de vragen. Hij heeft ze eerst naar hun vader en moeder gevraagd, wat een mooie genealogische structuur aan de monoloog geeft: terug naar de bron. Iemands leven komt in zo’n tien pagina’s in zijn eigen woorden langs. Riemens vragen moeten allemaal te maken hebben gehad met wat, hoe en van wie ze iets geleerd hebben, in het vak en in het leven. Dat maakt de gesprekken vrij van opsnijderij.

Onze hele biologie, zegt Antonio Damasio, is erop gericht te overleven. Het is een vergissing te denken, zoals ‘de regerende klasse’ doet, dat men voor dat overleven alleen economische problemen moet oplossen. De biologische machine zet ook ons geestelijk instrumentarium in beweging, wat essentieel is voor ons welbevinden. En de geest zorgt voor de cultuur. Volgens Damasio komt de cultuur uit de biologie voort, maar is slechts ten dele gebonden aan de regels en wetten van de biologie. Een heel scala aan culturele ontwikkelingen zou ondenkbaar zijn geweest zonder onze biologische programmering. Voor het biologisch overleven heeft men muziek, tekenen, vertellen en schrijven uitgevonden. Interessant is dat bij Damasio geen sprake is van biologisch determinisme. Eenmaal opgewekt zoekt de cultuur zijn eigen weg.

Philippe de Montebello, die dertig jaar directeur was van het Metropolitan Museum of Art in New York, benadrukt dat hij nog dagelijks een ‘spons’ is: opzuigt wat hij van anderen leert, hoort en leest. Een van zijn sterkere kanten noemt hij zijn ‘nederigheid’: het besef dat zoveel anderen het nog beter weten. Was het Goethe, vraagt hij zich af, die zei dat hij een beter mens was geworden omdat hij met die en die op een wereld heeft verkeerd? Dat heeft De Montebello van hem overgenomen.

Verrassend fel is Simon Schama over de ‘power elite’ wanneer hij het heeft over één van de ‘kankers’ in de maatschappij: ‘de intellectuele leegte’. Die zorgt voor ‘routine en gemakzucht, voor berusting en afstomping van het geestelijk leven.’ Die ‘power elite’ stimuleert uiteraard deze intellectuele en geestelijke leegte: ‘dat komt hen beter uit, want aan de publieke domheid ontlenen zij hun macht, aangezien zij mensen met een rijk geestelijk leven niet kunnen manipuleren.’

In geen van de gesprekken wordt aan valse bescheidenheid gedaan. Ook de directeur van de Bibliotheca Alexandrina, Ismail Serageldin, de dochter van Arnold Schönberg, Nuria, de socioloog van de Occupy-beweging Todd Gitlin, noch Rob Riemens eigen vader die aan het woord komt, bezondigen zich er aan. Ze weten dat ze tot de culturele elite behoren, maar ze hebben geen elitepretenties. Zij doen dus niet aan ‘elitaire zelfbevlekking’ zoals Femke Halsema die beschrijft in haar column in De Correspondent van 14 december 2013. Ze keert zich daarin tegen mensen die onmiskenbaar tot de elite behoren, maar daar voor geen goud voor willen uitkomen omdat ze het krediet van de gewone man niet willen verliezen. Je hebt ‘elite-ontkenners in soorten en maten’, maar gemeenschappelijk is dat ze er snel bij zijn om anderen elitair gedrag aan te wrijven. Tot wat Halsema ‘de stiekeme elite’ noemt rekent ze hoofdredacteur van de Telegraaf Sjuul Paradijs, de presentator van Avondspits Joost Eerdmans, Linda de Mol en hoogleraren die graag hun eigen privileges en kansen over het hoofd zien.
Bij de column van Femke Halsema moest ik denken aan het afscheidscollege ‘Help! De elite verdwijnt’ van Meindert Fennema op 11 mei 2012, te vinden in zijn gelijknamige boek. Fennema, hoogleraar in de politieke theorie die naar zijn eigen zeggen pas ‘op latere leeftijd democraat werd’ omdat hij tot 1989 in Communistische Partij bleef hangen, heeft zich vanaf 1970 verdiept in het verschijnsel ‘elite’. Toch heeft dat er niet toe geleid dat hij veel inzicht heeft gekregen in het verschijnsel, bijvoorbeeld waarom het onvermijdelijk is, of waarom het noodzakelijk is. Of: in welke vormen het verderfelijk is, zoals in het geval van de elite die verantwoordelijk is voor de bankencrises, of voor de financiële teloorgang van de woningcorporaties.
Fennema gaat er, in navolging van Pierre Bourdieu, nog steeds vanuit dat kunst en cultuur geen intrinsieke waarde hebben. Die waarde is volgens hem afkomstig van de klasse waartoe de kunstgenieter behoort, die zit niet ergens in de muziek, het schilderij, de roman of het gebouw. De culturele elite gebruikt die kunst om zich te onderscheiden van de massa. Maar die massa, die graag naar programma’s als Big Brother kijkt, rukt ongeremd op. Volgens Fennema had de elite de uitzending van Big Brother indertijd ‘liefst willen verbieden’.
Dat verbieden is Fennema’s vertaling van de kritiek die toen op het programma mogelijk was, bijvoorbeeld omdat er een kwart miljoen zou worden uitgekeerd aan de populairste inwoner van het Big Brother-huis. Dat zou er namelijk toe leiden dat de deelnemers tegen elkaar werden opgezet. Het leven in het huis zou tot een hel worden.
Fennema heeft zo de pest aan wat hij de ‘elite’ noemt dat hij er van maakt dat die elite het programma het liefst zou verbieden: zo dictatoriaal zouden die elite wel willen zijn. Helaas, kan het niet.
De massa en haar geliefde programma’s rukken op tot genoegen van Fennema, maar, schrijft hij, ‘de culturele elite geeft zich nog niet gewonnen’. Dat zou die elite volgens Fennema wel moeten doen. ‘Tien jaar na Big Brother is de angst van de culturele elite om haar posities te verliezen alleen maar toegenomen,’ schrijft hij. Die ‘culturele elite’ mag zich dus geen zorgen maken dat het publieke domein steeds meer wordt gedomineerd door wat Simon Schama noemt ‘de intellectuele leegte, die zorgt voor routine en gemakzucht, voor berusting en de afstomping van het geestelijk leven.’ Dat heet bij Fennema haar ‘angst om haar posities te verliezen’. Volgens Antonio Damasio is kritiek hebben op programma’s als Big Brother een manier van overleven.
Als het aan Meindert Fennema ligt gaat het publiek binnenkort bepalen wat in het Stedelijk Museum komt te hangen. Dat is pas echt democratisch. Maar gelukkig geeft ‘de culturele elite’ zich nog niet gewonnen. Die zegt bij monde van Philippe de Montebello: ‘Je kunt niet democratisch over kunst oordelen.’

De Internationale Spectator. Clingendael Magazine voor Internationale Betrekkingen

Hebben we met Wilders het fascisme al in huis?

In zijn pamflet De Eeuwige Terugkeer van het Fascisme noemt de directeur van het Nexus Instituut, Rob Riemen man en paard. Na een cultuurhistorische schets van de opkomst van het 20ste-eeuwse fascisme concludeert hij dat Geert Wilders en zijn beweging het prototype zijn van hedendaags fascisme. Wie het f-woord in de mond neemt, weet wat hem te wachten staat en de critici meldden zich dan ook terstond, in niet mis te verstane bewoordingen.

Publiciteitsgeil gekakel!, zo toeterde Afshin Ellian in NRC Handelsblad; Onzin! bulderde Frits Bolkestein in de Volkskrant. De belezen Arnold Heumakers kwam in een boekbespreking in de NRC ook tot het oordeel ‘apocalyptische clichés’. Opvallend was overigens dat geen van deze recensenten goed onderscheid wenst te maken tussen hoe het fascisme ooit begon en waar het op uitdraaide, terwijl het Riemen toch uitdrukkelijk om dat eerste gaat. Het tot dusver ontbreken van een nieuwe wereldoorlog cum Holocaust is dus geen valide argument om Riemens vergelijking tussen het beginnend fascisme en Wilders op voorhand af te wijzen.

Ook opvallend is de nonchalance die althans Ellian en Heumakers etaleren met hun beweringen dat Wilders over een paar jaar vertrokken is (Ellian) en dat het fascisme geen kans meer maakt omdat de democratie het pleit voorgoed heeft gewonnen (Heumakers, die kennelijk niet weet dat fascisme nu juist een ontsporing van democratie is).

Dit is precies het soort nonchalance onder intellectuelen dat Riemen in zijn boekje noemt als wegbereider voor het 20ste-eeuwse fascisme: een observatie die hij ontleent aan Menno ter Braak. In dat opzicht wordt de auteur door deze belagers op zijn wenken bediend.

Heeft Riemen nu een overtuigend boekje geschreven? Zijn wereldbeeld is wel heel somber en zo te lezen is er weinig hoop dat de beschavingscrisis die onze samenleving ervaart, en die volgens Riemen aan de wedergeboorte van het fascisme ten grondslag ligt, verholpen kan worden. Riemen wijst erop dat de mens niet leert van de geschiedenis, maar de les dat de geschiedenis zich nooit zonder meer herhaalt, is ook niet goed aan hem besteed. Er zijn treffende parallellen tussen toen en nu – neem bijvoorbeeld de door Riemen geciteerde, uiterst actuele analyse van de oppervlakkigheid die Paul Valery in 1920 om zich heen zag – maar de omgevingsfactoren verschillen natuurlijk aanzienlijk: in die zin geeft Riemen blijk van historisch determinisme.

En Riemen benadrukt weliswaar keer op keer dat het hem louter te doen is om de beginfase van het fascisme, maar al op blz. 9 stelt hij dat fascisme onvermijdelijk leidt tot despotisme en geweld. Hiermee neemt hij een duidelijk voorschot op het vervolg, terwijl hij op de laatste pagina’s schrijft over de huidige, door gecorrumpeerde elites gecultiveerde geestelijke leegte, waarin het fascisme weer tot bloei kan komen.

Hoe zit het nu: hebben we met Wilders het fascisme al in huis of is er toch nog iets tegen te doen? Riemen wordt ten slotte door zijn critici hard aangevallen vanwege de stelling dat het fascisme enkel en alleen een ideeënloze mobiliseringstechniek is. Dat is inderdaad een boude bewering. Anderzijds laat zowel het fascisme als de Partij voor de Vrijheid (PVV) zich veel beter in negatieve dan in positieve termen vatten – en is ook de PVV goed in het creëren van een alomtegenwoordige vijand: in dit specifieke geval om de frustraties van de ‘hard werkende Nederlanders’ te bundelen.

Vergelijkingen als deze blijven een hachelijke onderneming, maar Riemen komt met een aantal belangrijke overeenkomsten die dienen als een tijdige waarschuwing tegen het reële gevaar van een beweging als de PVV en tegen het gemakzuchtig gedogen van dit verschijnsel. Want wie gedoogt nu eigenlijk wie? Of het oordeel al ‘fascisme’ moet luiden, is op dit moment niet goed vast te stellen. Maar dat de klokkenluider die zich verweert tegen Wilders, die van de overdrijving immers zijn handelsmerk heeft gemaakt, zelf deze stijlfiguur niet schuwt: het zij hem vergeven. En als zijn critici voortaan even oplettend zijn wanneer de PVV met haar fascistoïde islam op de proppen komt, dan zou er al heel wat gewonnen zijn.

Hugo Klijn

Hugo Klijn is verbonden aan het Clingendael Security and Conflict Programme (CSCP).

Cartea lui Rob Riemen, Nobleţea spiritului, de curând apărută la Editura Humanitas, ar putea fi cu greu încadrată într-un stil literar. Lucrarea nu este nici auto­biografică până la capăt, aşa cum nu este numai o povestire sau doar o meditaţie filozofică; este o declaraţie de credinţă în forţa de regenerare a valorilor perene ale omenirii, faţă de care autorul îşi mărturiseşte ataşamentul deplin. Volumul se deschide cu relatarea unei întâlniri, de dată recentă, a autorului cu Elisabeth Mann Borgese, „fiica mai mică şi copilul preferat al celebrului scriitor Thomas Mann” (p. 17), apoi, pe măsură ce se înaintează spre finalul cărţii, distanţa faţă de prezent creşte mereu, de la un capitol la altul, până când ne aflăm în prezenţa lui Socrate şi a mai tânărului său discipol, Aristocles. Firul care ne-a condus la o asemenea adâncime în timp este rezultatul întâlnirii autorului cu un personaj contradictoriu: Joseph Goodman.

Cine era Joe? Un vechi, însă anonim, prieten al lui Elisabeth, care a venit cu acelaşi vapor ca şi ea din Germania, înainte ca războiul să izbucnească. În pofida talentului său vădit, dar în bună măsură din cauza firii sale dificile, Joe a renunţat la pian, transformându-se în angajatul unui anticariat.  Modesta ocupaţie oferă existenţei sale aura unei singurătăţi populate cu cărţi şi ocazia să-şi cultive pasiunea pentru Whitman – cealaltă pasiune a sa –, pe versurile căruia va compune, aproape de sfârşitul vieţii, o cantată simfonică: Nobleţea spiritului.

S-ar putea afirma – autorul însuşi o face – că, prin mijlocirea lui Elisabeth, intră în posesia unei moşteniri spirituale faţă de care devine dator. La începutul anului 2002, Riemen primeşte „un plic cafeniu în care era un exemplar din Fire de iarbă. Cu scrisul lui tremurat, ce-mi devenise între timp familiar, Joe notase în dedicaţia lui: «Bărbatul american. Pentru a continua nobleţei spiritului».” (p. 33, 34). „Ce zici, ai vrea să-i continui ope­ra?” (p. 37), îl întreabă Elisabeth pe cel care primise, cu puţin timp înainte, scrisoarea care îl îndemna la o continuare; „Dar eu nu ştiu să pun o notă pe portativ”, îi replică Riemen. Răspunsul aşteptat nu întârzie însă: „Nu trebuie să compui. Poţi să scrii” (p. 37).

Dacă în cazul teoriei transmigraţiei sufletelor se asumă că sufletul, părăsind corpul în care locuise, se mută în altul, în cazul căutării care se sfârşea întristător, o dată cu moartea lui Joe, se întâmplă un lucru similar: căutarea valorilor umaniste avea să-şi reînceapă aventura într-o gândire „adoptivă”.

Încercarea de a descoperi semnificaţia profundă a aces­tor două cuvinte „nobleţea spiritului”, primeşte chi­pul unei întoarceri în timp, unei coborâri spre izvoare, unei „scufundări”. Miza unei astfel de investigaţii este, mai întâi de toate, eliberarea de agonia cronicizată a culturii europene postmoderne, pentru care „eternitatea, laolată cu atributele ei, valoarea şi semnificaţia” (p. 59), nu mai pot avea nici o însemnătate; pentru care cuvinte precum „adevărul”, „libertatea” sau „demnitatea umană” trebuie rostite mai curând cu reţinere şi cât mai rar cu putinţă.

Autorul nu îşi propune, însă, prin aceasta, urmărirea (sau deţinerea) unui adevăr absolut, de vreme ce „adevărul ne face liberi pentru că are putere asupra noastră; el ne porunceşte nouă, nu noi lui” (p. 64). Însă, dacă aceste forme efemere prin care adevărul se revelează umanităţii sunt gândite în dinamica lor, atunci singurul nume pe care trebuie să-l poarte această desfăşurare este cultura. Iar distrugerea culturii –  dezideratul sistemelor totalitare, fie ele de stânga sau de dreapta, care au bântuit Europa secolului trecut şi care continuă încă să bântuie începutul nesigur şi neconvingător al secolului nostru – înseamnă, implicit, distrugerea adevărului şi a demnităţii umane.

În acest context, în care umanismul însuşi este în pericol, întoarcerea la momentul iniţial, când valorile acestuia au fost pentru întâia oară împărtăşite unei comunităţi, pecetluind, prin aceasta, destinul întregii culturi europene, este imperios necesară. Din  întâlnirea lui Socrate cu tânărul Platon, întâlnire care se amplifică şi se propagă în dialogurile platoniciene din care personajul Socrate nu lipseşte aproape niciodată, autorul reia o serie de probleme şi întrebări a căror inactualitate este mai curând neliniştitoare. Şi este neliniştitoare tocmai din motivul că nu semnifică depăşirea şi soluţionarea unor probleme care preocupau minţile unor atenieni de acum aproape trei milenii, ci pentru că aceste probleme, departe de a fi rezolvate, au sfârşit prin a fi ignorate şi uitate, însăşi uitarea lor fiind dată uitării. Deşi multe dintre îndemnurile socratice, într-un sens reluate şi rescrise de Riemen, sunt esenţiale discuţiei de faţă, unul dintre ele cuprinde, înglobator, sensul tuturora:

„Pentru că suntem oameni, nu zei, nimeni dintre noi nu va putea vreodată să afle tot adevărul. De aceea va trebui să-l căutăm iar şi iar, în fiecare zi din nou, şi să ne întrebăm în privinţa oricărui lucru pe care îl întâlnim: Este adevărat sau nu? Are valoare sau este lipsit de valoare? Este în beneficiul demnităţii noastre umane sau ne privează de ea?” (p. 135).

Fără îndoială, datorăm uitării îndemnului socratic mai bine de o jumătate de secol de întuneric, impus prin necesitatea transfiguratoare a „revoluţiei proletare”, pentru obţinerea providenţialei „epoci de aur” cu care istoria avea să se încheie în mod triumfal. Cum a fost cu putinţă acest lucru? Răspunsul ne este oferit prin aceleaşi cuvinte: adevărul nu poate fi experimentat în masă, el este o căutare pe cont propriu, o căutare care, pentru a rămâne vie şi pentru a avea sens, trebuie reiterată mereu, de către fiecare în parte.

Nobleţea spiritului nu este numai un simplu îndemn către o căutare neîncetată, al cărei sens nu poate fi decât unul personal; ea este, înainte de toate, dovada că ideile şi idealurile nu au viaţa lor proprie şi impermeabilă la desfăşurarea evenimentelor istorice; că valorile fundamentale, străine logicii relativiste în care suntem obişnuiţi să gândim, pot deveni cuvinte moarte, golite de sens, al căror rol nu mai poate fi luat în seamă; că sensul lor trebuie cucerit cu fiecare generaţie, că lupta pentru „nobleţea spiritului” se poartă în fiecare om, indiferent de epocă şi de statutul social al acestuia, şi că lupta aceasta nu poate fi câştigată prin intervenţii „din afară”. Umanismul nu este numai un mod de viaţă, ci este, înainte de toate, o stare interioară, o stare de spirit. Esenţial este că, pentru ca valorile de adevăr, libertate, pietate sau divinitate să devină un bun comun, ele trebuie mai întâi dobândite, cucerite şi asumate de fiecare în parte.

Paul – Gabriel Sandu

Revista

Rob Riemen‟s volume the Nobility of Spirit. A Forgotten Ideal is an anti-nihilistic manifesto aimed against the treason of the intellectuals. The author denounces those left-wing intellectuals who considered the 9/11 attacks against the Twin Towers justified. Rob Riemen shows us that, by taking this stand, these individuals ignore a fundamental lesson of Western civilization according to which “a society does not need violence for achieving political change.” These intellectuals‟ attitude situates us in a paradoxical reality, one in which “victims are guilty, criminals are partially forgiven, and evil is not that bad.” Generally speaking, one can argue that these intellectuals are members of a very specific, timeless archetype: those who have abdicated from their duty and who during the interwar period, for example, have supported fascism, first, and then Nazism. And after 1945, they were seduced by the communist utopia. Riemen’s volume is a paean to the aristocracy of spirit, as it has been incarnated by the great philosophers of humanity (Socrates, Plato, Spinoza) and, at the same time, an attempt to offer answers for essential dilemma’s in connection to the intellectual’s mission and their possible surrenders. The author considers that the role of the intellectuals is to always remain loyal to a universal code of morals, one which crosses through time and which he names “the nobility of spirit”: knowing what is Good, being conscious of those basic virtues and values that give meaning to life, that create the „grammar of life.‟ The intellectuals are therefore those who have the duty to oversee the moral patrimony that allows them to differentiate, distinguish, and separate good from evil, value from non-value.

Octavian Manea

Translated from Rumanian to English by Bogdan Cristian Iacob

The end of the twentieth century brought about, at least in Europe, the defeat of Utopia. The experience of the “age of extremes” (Hobsbawn) generated disenchantment with salvational dreams either on the Left or the Right, but also provoked unease to those who found life without Messianism difficult. The consequences of the political realization of radical evil (the Holocaust and the Gulag) reminded Europe of the vital relevance of critical thinking. Or at least this should have been the lesson learnt. Rob Riemen’s volume, The Nobility of Spirit. A Forgotten Ideal, is a tale to contrary. His philosophical essays are expositions on the loss of the sense of the world, imagined micro-histories about contemporary oblivion of absolute values. Truth, freedom, worth and beauty have gradually turned into mere road kills on our highway rush to power, fame, consumption, progress, and utility. He beautifully writes against the new cult for superfluousness.

Riemen adopts a didactic manner of exposition. He uses exempla to reconstruct the European ethical framework of humanism, to underline the values that we’ve forgotten or those which we are currently ignoring. The story unfolds from the ascetic New York pianist rebelling against a world emptied of sense, to a long line of founding fathers of humanism (Socrates, Plato, Spinoza, Thomas Mann, Camus, Ginzburg, etc.). All of these characters are met with the challenge of thoughtlessness of their fellow human beings. All of them rise against la falsification du bien (Besançon). They overcome the perversions of the truth through personal sacrifice (even death) and internal strife. But they do redeem humanity’s basic values and preserve the nobility of spirit, the fundamental counterweight to our stubborn and continuous attempts to dwarf dignity and consciousness.

Riemen counterpoises the “sacralization of politics” (Gentile) with the magnanimity of culture. The pride and vanity resultant of the inebriation with power dissolve before the humility of courage and responsibility. In such manner, humanity learns from what these role-models have learnt. Culture and education are the only two means (of course, a Christian would add grace or revelation) by which an individual can solve the queries marring his existence and implicitly that of the collectivity which he adheres to or is born in. Politics represent only the milieu (though an important one) of our pursuit of happiness. They cannot be the solution for such struggle. Life questions have not been answered by none of the Baals that the twentieth century has created: the cult of Reason, History, Race, Proletariat, or of the Nation. To paraphrase Lezsek Kolakwoski, they just set the red carpet for the manifestation of the Devil in history, for “Faith pretending to be knowledge”. The muses and the intellect perish under the scourge of the dogmatic mind. The human being loses his very reason of existence, turning into the automaton of mechanicist distopies.

Some have argued that the end of the 20th century quashed all hope once Utopia has finally been compromised (with the caveat that this process itself is ongoing and only recently gaining steam). François Furet bluntly put it: “Here we are, condemned to live in the world as it is.” But old habits die hard and antiantiutopianism was too much of a temptation to pass for many of those who supposedly were the incumbents of critical though – the intellectuals. The 9/11 attacks instead of forcing us to ponder upon the reasons that made us lose our way, reignited visions of new “human gardens” (Baumann). The Western ideal of civilization based on humanism, condensed Riemen’s conceptual complex of nobility of spirit, was ignored for the sake of the expression of discontent. A profound crisis has ensued. The apparent, contented calm of the first post Cold War decade (troubled though by the Yugoslav succession) has been replaced by a chimeric search for better worlds. We are not currently confronted yet with a master-ideology (as Fascism or Communism were in the past), but humanism is crushed by the heel of the dictatorship of ethical and representational fragmentation. The victims of barbaric terrorism are desubjectivized on the altar of revitalized abstractions about production, social systems, and revolution. Just like Marcuse was inventing in the 1960s new proletariats, nowadays fundamentalist terrorists are painted into archangels summoning the Last Judgment of capitalist imperialism. Old tropes of violent emancipation are recycled into shameful discourses of liberation (e.g., Zizek’s veneration for the ‘Leninist moment’). These techniques of de-humanizing reality help one erase his/her reservations about otherwise intolerable acts. Riemen catches the crux of the problem when he states “Reduce a person to an Untermensch, and you will be able to kill that person without scruples; reduce a person who thinks differently to an ‘unbeliever,’ and the fundamentalist no longer needs to respect him or her; reduce friends, mothers, fathers, children, loved ones, workers in the World Trade Center to ‘capitalism and globalization,’ and you need not shed any tears over their deaths.” (p.53)

Riemen does encourage us. He inscribes two words on the path to finding guidance where the lights went out: “Be Brave.” Leone Ginzburg dies knowing that dignity and responsibility make the spirit everlasting despite history’s watersheds. Power ascends and descends, but the values of humanism will survive with those who exercised the pedagogy of free culture. The meaning of life lies only in the search for the truth and that “which turns out to be a lie will vanish like snow beneath the sun.” Living in truth is, as Havel already told us, the most powerful weapon against the hedonism of obedience and conformity. In contrast to twenty years ago or to seventy years ago, now freedom reigns over almost all Europe. The crucial challenge is to make it meaningful. It can be eclipsed by boredom, fancy, fashion, and pride. It can only be substantiated through knowledge and wisdom, through the nobility of spirit. This is the lesson of Riemen’s book, and I agree with him, this should be the foundation of a New Europe. Europe has to become again a republic of culture conscious of its heritage and devoted to the fundamental values that allowed it to overcome its own ideological specters. Critical thought and intellectual integrity have to be the only markers for those who claim elite status in the continent reborn.  If our world is to survive its own hubris faith in the crucial distinction between Good and Evil must always trump beliefs in the empowerment of Utopia. The only transformation of the self can be that provided by liberal education and not by the engineering of a New Man. To paraphrase the author, life is indeed the art of becoming human through the cultivation of the soul. Among the irruptions of “new siren songs of terrestrial eternity” Riemen writes an epic poem dedicated to the frailty of our own consciousness.

Bogdan Cristian Iacob

Rob Riemen, Adel van de geest

Het Nexus Instituut in Tilburg verwierf in de loop van het voorbije anderhalve decennium grote faam als culturele denktank.

Nexus wil het Europese humanisme uitdragen en doet dat aan de hand van lezingen, conferenties en symposia. Het krijgt daarvoor sprekers van de eerste orde over de vloer zoals Robert Hughes, Jürgen Habermas, Sonia Gandhi en George Steiner. Het instituut publiceert ook drie keer per jaar een essayistisch tijdschrift.

Het essay is ook het genre waarvan oprichter-directeur Rob Riemen van het Nexus Instituut zich bedient om zijn boodschap uit te dragen. Enkele van zijn essays werden vorig jaar al gebundeld onder de titel Nobility of Spirit. Adel van de geest is nu ook in het Nederlands beschikbaar.

De bundel is, om met Jacques Attali te spreken, een wonder. Volgens Mario Vargas Llosa zijn deze essays van onschatbare waarde. Riemen hanteert een elegant en fraai Nederlands en in een warm pleidooi voor klassieke waarden neemt hij de lezer mee naar Socrates en Spinoza. Naar Nietzsche, Dostojevski en Camus, maar vooral naar zijn favoriet Thomas Mann.

Het boek begint overigens niet toevallig met het verhaal van een diner in New York met Elisabeth, de jongste dochter van Mann. De titel verwijst naar de bundel Adel des Geistes die de auteur van De Toverberg in 1945 publiceerde. Adel van de geest is een boek voor wie de moed niet heeft opgegeven.

Hubert van Humbeeck