Waarden

Het Europese beschavingsideaal

Europa

Op de vraag: ‘Wie is Europeaan?’ gaf een vertegenwoordiger van de politiek het volgende antwoord: ‘Een Europeaan is een ingezetene van een van de lidstaten van de Europese Unie met een paspoort van dat land.’ In juridisch opzicht is dit het enig juiste antwoord – en tegelijk is het illustratief voor wat er mis is met de Europese Unie. Wanneer de Unie niet meer is dan een geografische eenheid (paspoort) of economische eenheid (euro), dan zal geen burger zich ermee kunnen identificeren. Identificeren is een proces van eigen maken, streven, worden wie je wilt zijn.

Er is een ander antwoord mogelijk op de vraag ‘wie is Europeaan?’. Dat is wat Samuel Fischer, de uitgever van Thomas Mann, in hun laatste gesprek voor zijn overlijden zijn geliefde auteur voorhoudt: ‘Een Europeaan kent de grote humane ideeën, weet zich verplicht aan het Europese beschavingsideaal.’ Voor juristen en de bureaucratie is dit een onmogelijke stellingname, want niet concreet, niet kwantificeerbaar, geen ondubbelzinnige criteria. Maar zowel historisch als psychologisch is dit het enig correcte antwoord. Europa is een idee, het is een geestelijke wereld waarin een antwoord kan worden gezocht op de twee grote morele vragen die het fundament zijn van elk beschavingsideaal:

Wat is de juiste wijze van leven?

Wat is een goede maatschappij?

Voor wie Europeaan wil zijn en zich deze vragen stelt, opent zich een cultuur vol van vragen en antwoorden over de zin en de onzin van het menselijk bestaan, met complexe tradities van Athene, Jeruzalem en Rome, met een kosmopolitische rijkdom aan werken die de Europese geest weerspiegelen – van Seneca en Spinoza, Nietzsche en Newton, Berlioz en Bartók, Milton en Mandelstam, Titiaan en Tarkovski, Cervantes en Canetti –, met een bloedige geschiedenis en een visioen van vrede, vrijheid en waardigheid voor alle mensen. Dit is Europa en in tegenstelling tot de eurocratie is het een idee dat ieder die Europeaan wil zijn, zal bezielen en dat hij zich eigen kan maken.

De grote humane ideeën, dat is het Europese beschavingsideaal. Het fundament van dit ideaal  is het inzicht dat onze ware identiteit niet wordt gevonden of gevormd door wat ons van anderen onderscheidt, maar door wat alle mensen bindt, haar universele wezen. Dankzij zijn geest heeft ieder mens weet van vrijheid, vrede, gerechtigheid, compassie, liefde en  schoonheid; heeft hij weet van het onderscheid tussen goed en kwaad, waarheid en leugen. Aan deze waarden ontlenen we onze menselijke waardigheid, omwille van deze waarden heeft ieder mens, als mens, recht op ons respect. Op dit fundament zijn de grote humane ideeën tot wasdom gekomen.

Een ethisch ideaal
Afkomst, maatschappelijke positie, sekse, traditie, macht, rijkdom, al het materiële en  uiterlijke vormen slechts gedeeltelijk onze identiteit. Wie we werkelijk zijn, wat we echt voorstellen, wordt enkel en alleen bepaald door de mate waarin we de voornaamste geestelijke en morele waarden realiseren.

Een vrijheidsideaal
Waarden en deugden kun je niet opleggen. Alleen in vrijheid kan ieder individu trachten zich deze eigen te maken.

Een politiek ideaal
De universaliteit van de wet, de scheiding der machten, mensenrechten en democratie zijn de beste garantie voor onze individuele vrijheid.

Een sociaal ideaal
Ieder mens telt. We zijn ook verantwoordelijk voor onze medemensen.

Een cultureel ideaal
Alleen de cultuur, het werk van dichters en denkers, profeten en kunstenaars, kan ons waarden leren, ons inzicht verschaffen, onze smaak verfijnen, ons oefenen in de cultivering van de menselijke ziel en geest, opdat een mens meer zal zijn dan wat hij ook is: een beest.

 Een humanistisch ideaal
De mens staat centraal; de denkende mens, die de wereld van de geest kent; de twijfelende mens, die weet dat er geen absolute kennis is; de tragische mens, die zich bewust is van zijn beperkingen en toch zijn humor niet verliest.

Een kosmopolitisch ideaal
De vrije wereld bestaat uit al die verschillen in taal, cultuur, tradities, religies, opvattingen en de oneindige diversiteit waarin universele waarden vorm krijgen. Daarom zal een Europeaan kosmopoliet zijn, talen leren, openstaan voor anderen, een dialoog aangaan met andere culturen en tradities in een nimmer te voltooien poging zijn eigen beperkingen te overwinnen. Zijn eigen culturele identiteit, de moedertaal en cultuur waarin hij is grootgebracht, is de basis voor verdere geestelijke ontwikkeling, geen versteend gegeven.

Een vooruitstrevend ideaal
Tijden veranderen en wij met de tijd. Tradities kunnen niet zonder vernieuwing, en de waarheid over ons bestaan zal telkens weer moeten worden gezocht. Alle hoogste waarden vereisen een streven. De geschiedenis kan ons leren, maar het beschavingsideaal behoort aan de toekomst, niet aan een onbestaand verleden.

Een beschavingsideaal
Omdat het een antwoord tracht te geven op de twee vragen waar elke beschaving mee begint: Wat is de juiste wijze van leven? Wat is een goede maatschappij?

Een Europeaan is trouw aan deze grote humane ideeën en weet zich thuis in het collectieve geheugen van de Europese cultuur waarin deze ideeën een vorm, een verhaal, een expressie hebben gekregen.

Aanbevolen literatuur

Ismail Serageldin, Het geheugen van Alexandrië. Lessen voor de toekomst van Europa en de islam, 2011.